Ubezwłasnowolnienie – czym jest i jakie są jego podstawy?

Zgodnie z prawem, z chwilą uzyskania pełnoletności nabywa się pełną zdolność do czynności prawnych, czyli zdolność do nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania. Osoby, które nie ukończyły lat osiemnastu, ale ukończyły lat trzynaście posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, zaś osoby poniżej trzynastego roku życia nie posiadają jej wcale. Warto jednak pamiętać, że zdolność do czynności prawnych, na skutek zaistnienia szczególnych okoliczności, może zostać ograniczona, a nawet można całkowicie jej kogoś pozbawić. Służy temu przewidziana w art. 13 Kodeksu cywilnego instytucja ubezwłasnowolnienia.

Czym jest ubezwłasnowolnienie?

Ubezwłasnowolnienie polega na pozbawieniu osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych wskutek orzeczenia sądu. Jest to zatem instytucja, która poważnie ingeruję w sferę elementarnych praw człowieka. W związku z powyższym, można ją stosować jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Celem ubezwłasnowolnienia jest pomoc osobie, która ma zostać ubezwłasnowolniona, w prowadzeniu jej spraw osobistych i majątkowych. Ubezwłasnowolnienie dzielimy na całkowite i częściowe.

Ubezwłasnowolnienie całkowite – przyczyny

Kogo można ubezwłasnowolnić całkowicie? Zgodnie z art. 13 kodeksu cywilnego, można ubezwłasnowolnić osobę, która ukończyła lat trzynaście, jeżeli nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem wskutek:

1. choroby psychicznej,
2. niedorozwoju umysłowego
3. albo innych rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii

Jak słusznie zważył Sąd Najwyższy:

„W doktrynie i orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w tym przepisie przyczyny nie jest
przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana przyczynowo z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przez pojęcie „niemożność” rozumieć należy brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw.”

(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2013 r., sygn. akt: I CSK 122/13).

Istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innych zaburzeń psychicznych, uzasadniających orzeczenie ubezwłasnowolnienia stwierdza biegły sądowy, posiadający wiadomości specjalne z zakresu medycyny i psychologii. Dowód z opinii biegłego jest w sprawie o ubezwłasnowolnienie obowiązkowy.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę. Opiekun sprawuje pieczę nad majątkiem i osobą ubezwłasnowolnionego – pod nadzorem sądu opiekuńczego. Kto może być opiekunem osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej? W pierwszej kolejności jako opiekuna ustanawia się małżonka tej osoby, zaś w jego brak lub w przypadku gdy nie daje on rękojmi wykonywania obowiązków opiekuna, opiekunem ustanawia ojca lub matkę ubezwłasnowolnionego. Wobec braku tych osób, opiekę powierza się zakładowi opieki społecznej lub placówce leczniczej.

Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego?

Czynność prawna dokonana przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie jest nieważna. Wyjątkiem są umowy należące do powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Taka umowa staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie nie mogą zatem między innymi sporządzić testamentu, być pełnomocnikiem, zawrzeć małżeństwa, nie przysługuje im władza rodzicielska, a co za tym idzie nie mogą także przysposobić dziecka.

Ubezwłasnowolnienie częściowe – przyczyny

Kto może zostać ubezwłasnowolniony częściowo? Ubezwłasnowolnić częściowo można osobę pełnoletnią, jeżeli stan ten osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Ubezwłasnowolnić częściowo można z powodu:

1. choroby psychicznej,
2. niedorozwoju umysłowego
3. albo innych rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia częściowego?

W pierwszej kolejności należy wskazać, że do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.

W przypadku braku zgody przedstawiciela ustawowego osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, ważność tej umowy zależy od potwierdzenia jej przez tego przedstawiciela. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może również sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że strona która zawarła umowę z osobą o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Niemniej jednak, może mu wyznaczyć odpowiedni termin do potwierdzenia umowy i w razie jego bezskutecznego upływu staje się wolna.

Jednostronna czynność prawna dokonana przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, dokonana bez tej zgody jest nieważna.

Jakie czynności nie wymagają zgody przedstawiciela ustawowego?

Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy w drobnych sprawach życia codziennego i rozporządzać swoim zarobkiem (chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej). Co więcej, jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą – wyjątkiem są jedynie czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego.

Uchylenie i zmiana ubezwłasnowolnienia – kiedy?

Zgodnie z Kodeksem cywilnym, Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Może to uczynić zarówno na wniosek, jak i z urzędu. W razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego, Sąd może również zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.

Zgodnie z orzecznictwem,

„Uchylenie ubezwłasnowolnienia może nastąpić w przypadku gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Ma to miejsce w sytuacji, kiedy utrzymywanie ubezwłasnowolnienia uczestnika przestało być celowe i potrzebne ze względu na istotną poprawę jego stanu zdrowia, co powoduje, że odpada tym samym jedna z materialnoprawnych przesłanek ubezwłasnowolnienia i wówczas zdezaktualizowane ubezwłasnowolnienie podlega uchyleniu – także z urzędu. Ze względu na dotkliwość skutków ubezwłasnowolnienia, Sąd Najwyższy w uchwale całego składu Izby Cywilnej z dnia 14 października 2004 r., III CZP 37/04, OSNC 2005, nr 4, poz. 47, podkreślił, że przewidziana w tym przepisie możliwość wszczęcia postępowania z urzędu staje się obowiązkiem, kiedy tylko sąd poweźmie wiarygodną informację, iż stan zdrowia ubezwłasnowolnionego poprawił się na tyle, że uzasadnia sprawdzenie aktualności dotychczasowego orzeczenia w tym przedmiocie.” (postanowienie Sądu Okręgowego w Suwałkach z dnia 17 grudnia 2014 roku, sygn. akt: I.Ns.68/14).