Zapis windykacyjny

Instytucja zapisu windykacyjnego jest stosunkowo nowym rozwiązaniem w polskim prawie spadkowym, gdyż została wprowadzona ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458). Przed wejściem w życie tej regulacji, w przypadku dziedziczenia testamentowego, osoba sporządzająca testament (czyli testator) mogła powoływać do dziedziczenia określone osoby (spadkobierców), jednak nie mogła określać, której konkretnie osobie mają bezpośrednio przypadać określone składniki majątku. Oznaczało to, że jeżeli w skład majątku testatora wchodziło mieszkanie i samochód, spadkodawca nie mógł uczynić zapisu, zgodnie z którym mieszkanie pozostawia wnuczce, a samochód córce. Ten stan rzeczy uległ zmianie wraz z wprowadzeniem instytucji zapisu windykacyjnego.

Co to jest zapis windykacyjny?

Zgodnie z ustawową definicją, zapis windykacyjny to postanowienie zawarte w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego, na mocy którego oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Jak wynika z powyższego, zapis windykacyjny można uczynić jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Przejście przedmiotu zapisu na zapisobiercę (osobę, na której rzecz ustanowiono zapis windykacyjny) następuje już w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Zapis windykacyjny może ustanowić tylko osoba mająca zdolność testowania. Czym jest zdolność testowania? Zgodnie z treścią art. 944. § 1. Kodeksu cywilnego „Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.” – zdolność testowania posiada zatem osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Z uczynionego przez testatora zapisu musi wyraźnie wynikać, że testator chce aby wskazana przez niego osoba nabyła określony przedmiot z chwilą otwarcia spadku. Zapis windykacyjny może zostać także ustanowiony na rzecz kilku osób.

Co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego?

Przedmiotem zapisu windykacyjnego, zgodnie z art. 9811 § 2 Kodeksu cywilnego może być:

1. rzecz oznaczona co do tożsamości,
2. zbywalne prawo majątkowe,
3. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
4. ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.

Podkreślenia wymaga fakt, że przedmiotem zapisu windykacyjnego nie może być oznaczona kwota pieniędzy. Warto również dodać, że zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., podjętej w sprawie o sygn. akt III CZP 46/12,

„Zapisem windykacyjnym mogą być objęte przedmioty majątkowe wymienione w art. 9811 § 2 k.c. należące do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej.”

W uzasadnieniu wspomnianej uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że

„Za stanowiskiem dopuszczającym objęcie zapisem windykacyjnym przedmiotów należących do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej przemawia wykładnia systemowa. Jedną z podstawowych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Wynika z niej powinność takiego interpretowania obowiązujących przepisów, aby zapewnić jej realizację w jak najszerszym możliwym stopniu, o ile tylko nie narusza to innych zasad prawa spadkowego. Zgodnie z tą zasadą należy zatem tak wykładać przepisy o zapisie windykacyjnym, aby umożliwić jak największemu kręgowi testatorów w jak najszerszym zakresie korzystanie z tej instytucji, o ile tylko taka jest ich wola.”.

Bezskuteczność zapisu windykacyjnego

Zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli:

1. w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy,
2. spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

Również jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy:

1. w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku,
2. spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

Powyższe uregulowanie wynika z faktu, że testator może rozporządzać tylko tymi prawami, które mu przysługują. Decydujący dla oceny, czy testator mógł rozporządzać przedmiotem zapisu jest stan rzeczy z chwili otwarcia spadku, nie zaś z chwili sporządzania testamentu.

Kiedy zapis windykacyjny jest nieważny?

Również zastrzeżenie warunku lub terminu wpływa na postanowienia dotyczącego zapisu windykacyjnego, gdyż generalnie istnieje zakaz ich dodawania. Termin to zdarzenie przyszłe i pewne (czyli np. nadejście jakiejś daty). Z kolei warunek to zdarzenie przyszłe i niepewne (jak na przykład okoliczność, czy zapisobierca wstąpi w związek małżeński). W praktyce oznacza to, że testator sporządzając zapis windykacyjny nie może uzależnić jego ważności od zajścia jakiegokolwiek zdarzenia (czyli nie można zapisać mieszkania wnuczce pod warunkiem, że wyjdzie za mąż).

Co do zasady, zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jednak jeżeli z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.

Niemniej jednak, jeżeli zapis windykacyjny jest nieważny z powodu dodania do niego warunku lub terminu, zapis windykacyjny zamienia się w zapis zwykły, uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Tego typu przekształcenie jest niemożliwe, jeżeli z treści testamentu albo z okoliczności wynika, że wola spadkodawcy była odmienna.

Zapis windykacyjny a zachowek

Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Co więcej, w stosunku do zapisobiercy, spadkobierca może skierować roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Przedmiotowe roszczenie osoba uprawniona do zachowku powinna w pierwszej kolejności skierować przeciwko spadkobiercom zmarłego i dopiero wówczas, gdy droga ta okaże się nieskuteczna, w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne. Zapisobierca jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu. Z kolei jeżeli spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna. Jeżeli jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych

Odpowiedzialność za długi spadkowe zapisobierców z zapisów windykacyjnych

Z uwagi na fakt, że przedmiot zapisu windykacyjnego jest wyłączany z masy spadkowej, co mogłoby powodować niesprawiedliwe obciążenie długami spadkowymi zwykłych spadkobierców, Kodeks cywilny przewiduje regulacje dotyczące odpowiedzialności za długi spadkowe zapisobierców z zapisów windykacyjnych. Odpowiedzialność za długi spadkowe osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku. Warto wobec tego dodać, że przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się również do zapisów windykacyjnych – oznacza to, że zapis windykacyjny można m.in. odrzucić aby uniknąć odpowiedzialności za długi spadkowe. Wymienione zagadnienia były omawiane w poprzednich wpisach, do których lektury zachęcamy.