Stwierdzenie nieważności małżeństwa

W Kościele katolickim istnieje domniemanie ważności małżeństwa sakramentalnego. Do badania ważności dochodzi na podstawie skargi powodowej, skierowanej do właściwego sądu kościelnego. Złożenie skargi rozpoczyna proces kanoniczny o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Doktryna i prawo kanoniczne Kościoła katolickiego co do ogólnej zasady uznaje, że ważnie zawarte małżeństwo ustaje z chwilą śmierci jednego z małżonków. Dlatego małżeństwa sakramentalnego nie sposób „unieważnić”, celem procesu kanonicznego jest określenie, czy sakrament małżeństwa miał miejsce.

Kiedy sąd kościelny może stwierdzić nieważność małżeństwa? Muszą zaistnieć określone okoliczności. Do przesłanek, które mogą zostać przedstawione w skardze należą:

• wiek młodociany. Dla kobiet jest to 14 lat, dla mężczyzn 16 lat,
• wcześniejsze małżeństwo zawarte przez którąś ze stron z inną osobą,
• święcenia kapłańskie dla mężczyzn, śluby lub profesja zakonna dla mężczyzn i kobiet,
• pokrewieństwo małżonków w linii prostej lub do 4. stopnia linii bocznej,
• powinowactwo małżonków w linii prostej,
• pokrewieństwo prawne wynikłe z adopcji.
• uprowadzenie partnera lub partnerki,
• ślub z osobą nieochrzczoną,
• przyzwoitość publiczna,
• impotencja,
• występek.

Przesłanki te nazywane są „przeszkodami” uniemożliwiającymi skuteczne zawarcie sakramentalnego małżeństwa. Poprzez „występek” prawo kanoniczne rozumie sytuację, w której ktoś poprzez zabójstwo lub współudział w zabójstwie (inspirację, zlecenie) uwalnia się – lub przyszłego małżonka – od istniejącego węzła małżeńskiego.

O uznanie nieważności małżeństwa można wnioskować także z powodów braku zgody małżeńskiej (na podstawie kanonów 1095-1107 Kodeksu Kanonicznego). Kanony te wskazują przyczyny w postaci:

• brak małżeńskiego poznania,
• poważnych problemów z rozpoznaniem praw i obowiązków małżeńskich,
• przyczyn o podłożu psychicznym uniemożliwiające podjęcie obowiązków małżeńskich,
• podstępnego zmuszenie współmałżonka do zawarcia związku małżeńskiego (celowego wprowadzenie w błąd),
• wykluczenia podstawowych elementów małżeństwa: nierozerwalności, jedności, urodzenia i wychowania potomstwa,
• symulacji,
• przymusu.

Istnieje także osobna grupa przesłanek dot. wad formy zawarcia małżeństwa, czyli sposobu sprawowania sakramentu.

Stwierdzenie nieważności małżeństwa a rozwód

Postępowanie kanoniczne przebiega zupełnie inaczej niż sprawy rozwodowe przed sądami powszechnymi. W pierwszym przypadku chodzi o wykazanie, że małżeństwo od samego początku nie zaistniało. W drugim chodzi o orzeczenie ustania ustawowej wspólności małżeńskiej.

Jak przebiega proces kanoniczny o stwierdzenie nieważności małżeństwa?

Procesy przeprowadzają sądy kościelne, znajdujące się w poszczególnych diecezjach. Procedura została uproszczona przez papieża Franciszka listem apostolskim „Mitis Iudex Dominus Iesus”, wprowadzającym proces skrócony i likwidującym obligatoryjną dwuinstancyjność.

Należy złożyć skargę powodową do trybunału w miejscu, gdzie zawarty został związek małżeński. Gdy strona pozwana na stałe zamieszkuje np. w stolicy, miejscem złożenia pozwu musi być także Warszawa. W dokumencie muszą znaleźć się powody uznania nieważności małżeństwa. Przesłankami są: przeszkody do ważnego zawarcia związku, wady umowy małżeńskiej oraz wady formy kanonicznej (obrzędu).

W skardze prawnik kościelny musi, w imieniu Klienta, zawrzeć:

• przez kogo zostaje ona wniesiona,
• jakie są żądania strony,
• kto powinien spełnić podane żądania,
• opis przebiegu małżeństwa (wyszczególnienie nieporozumień, bezpośrednia przyczyna rozstania).

Sądy kanoniczne rozpatrują skargę powodową i wszczynają proces. Pod uwagę brane są m.in. zeznania stron, świadków i opinie biegłego. Od wydanego wyroku można złożyć apelację.

Ile trwa tzw. rozwód kościelny?

Procedura stwierdzenia nieważności małżeństwa zazwyczaj trwa od roku do dwóch lat. Zaczyna się od wniesienia skargi i wydania dekretu przez przewodniczącego trybunału kościelnego, na mocy którego jest ona przyjęta lub odrzucona. Pierwszy z przypadków rozpoczyna proces o stwierdzenie nieważności, który nie odbywa się publicznie, a strony wzywane są pojedynczo i składają szczegółowe zeznania.

Kim jest adwokat kościelny i jaką rolę odgrywa w procesie?

To prawnik specjalizujący się w prawie kanonicznym. Może nim być osoba świecka. Rola adwokata kościelnego polega na wsparciu w ustaleniu tytułu lub tytułów nieważności małżeństwa, przygotowaniu skargi powodowej oraz pomocy w doborze materiału dowodowego, np. orzeczeń i zaświadczeń lekarskich (np. od psychiatry, androloga, ginekologa) bądź dokumentów z policji. W pewnych przypadkach może być także obecny przy przesłuchiwaniu świadków i przeglądać akta sprawy. Adwokat ocenia realne szanse klienta w procesie, przewiduje różne warianty przebiegu postępowania lub odradza mu podjęcie decyzji o złożeniu skargi w momencie, kiedy nie ma argumentów świadczących o nieważności małżeństwa.