W momencie zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkami nawiązuje się nie tylko szczególny stosunek osobisty, wyrażający się w obowiązku do wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny. Powstaje także stosunek majątkowy.
Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność majątkowa, nazywana wspólnością ustawową. Obejmuje ona przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Ustawowa wspólność majątkowa powstaje w małżeństwie z mocy samej ustawy, czyli do jej powstania wystarczy sam fakt zawarcia małżeństwa. Nie trzeba dopełniać w związku z tym żadnych innych formalności. Istnieje ona w sytuacji, gdy małżonkowie nie zdecydowali się na ukształtowanie stosunków majątkowych w odmienny sposób, poprzez zawarcie stosownej umowy (np. intercyzy).
Wspólność ustawowa jest zatem podstawowym ustrojem majątkowym, któremu polskie ustawodawstwo zapewnia pierwszeństwo, mając na celu realizację podstawowych zasad prawa rodzinnego. Czym charakteryzuje się małżeńska wspólność majątkowa? Co warto o niej wiedzieć? Udzielamy odpowiedzi na te i wiele innych pytań.
Czym jest ustawowa wspólność majątkowa? Co do niej należy?
W ramach ustawowej wspólności majątkowej wyróżniamy trzy masy majątkowe: majątek wspólny małżonków oraz majątki osobiste każdego z nich. Do majątku wspólnego należą w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
- kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2016 r. poz. 963, z późn. zm.).
Wyżej wymienione wyliczenie jest jedynie przykładowe, gdyż jak wspomniano wcześniej, przez „majątek wspólny” należy rozumieć przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje z małżonków lub jednego z nich. Wyrażenie „przedmioty majątkowe” należy rozumieć jako własność i inne prawa majątkowe.
Warto zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego:
„Rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r., sygn. akt: III CZP 45/18).
Ograniczenia ustawowej wspólności majątkowej małżeństwa
Wspólność ustawowa ma charakter bezudziałowy. Każdemu z małżonków przysługuje prawo do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka.
Konsekwencją tego rozwiązania jest brak możliwości rozporządzenia oraz zobowiązywania się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Podziału żądać można wraz z ustanowieniem rozdzielności majątkowej lub w postępowaniu rozwodowym (z pewnymi zastrzeżeniami).
Jakie są zasady zarządu majątkiem wspólnym?
Oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym. Obowiązek ten obejmuje w szczególności udzielanie sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających ten majątek. Co do zasady, każdy z małżonków może samodzielnie też nim zarządzać. Zarząd majątkiem obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku. Niemniej jednak, przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej małżonek ten zarządza samodzielnie.
Małżonek może jednak sprzeciwić się czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka, z wyjątkiem czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanej w ramach działalności zarobkowej. Istnieją także czynności, do których dokonania wymagana jest zgoda drugiego małżonka. Należą do nich:
- czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków;
- czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
- czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
- darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.
Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Może także postanowić, że na dokonanie wskazanych czynności zamiast zgody małżonka będzie potrzebne zezwolenie sądu.
Co należy do majątku osobistego małżonków?
Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków, a zatem nie podlegają ewentualnemu podziałowi w sprawie o podział majątku. Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. Powyższe wyliczenie ma charakter wyczerpujący, co oznacza że żaden przedmiot nie występujący na powyższej liście nie może stanowić majątku osobistego małżonka.
W świetle orzecznictwa:
„Z momentem powstania wspólności ustawowej nie dochodzi do zniesienia majątków osobistych małżonków. Każdy z małżonków nadal posiada majątek osobisty, w skład którego wchodzą przede wszystkim składniki nabyte przed powstaniem wspólności oraz nabyte w inny sposób określony w art. 33 k.r.o. Jeżeli nie doszło do pełnego rozszerzenia wspólności majątkowej w drodze umowy (por. art. 47 k.r.o.), majątek wspólny nie zastępuje majątków osobistych obojga małżonków, lecz funkcjonuje w stosunku do nich równolegle. (…) Rzecz w tym, że samo ustalenie istnienia między małżonkami wspólności ustawowej oraz faktu, że określone składniki majątkowe zostały nabyte przez jednego z małżonków w czasie jej trwania, nie implikuje wniosku, że składniki te objęte są wspólnością ustawową – może bowiem zaistnieć jeden z wyjątków przewidzianych w art. 33 k.r.o. Dopiero zatem wykluczenie, że dany składnik majątkowy nie wszedł do majątku osobistego pozwala przyjąć wniosek, że należy zaliczyć go do majątku wspólnego” (Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 marca 2017 r., sygn. akt II FSK 3597/15).
Podsumowując: ustrój wspólności ustawowej jest podstawowym ustrojem majątkowym w małżeństwie. Wynikają z niego zarówno pewne prawa, jak i obowiązki. Jeżeli przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie nie spełnia naszych oczekiwań, warto zasięgnąć wiedzy na temat pozostałych, możliwych rozwiązań. To rozszerzenie, ograniczenie wspólności, ustanowienie rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków w drodze umowy majątkowej.
