W dzisiejszym wpisie zostaną przedstawione zasady dziedziczenia ustawowego, czyli sytuacji która ma miejsce gdy zmarły (nazywany przez prawo spadkodawcą) nie zdecydował się na spisanie swojej ostatniej woli w formie testamentu. Omówiona zostanie również instytucja dziedziczenia testamentowego. Zanim to jednak nastąpi, warto wyjaśnić jakie podmioty są uprawnione do dziedziczenia i jakie sytuacje pozbawiają spadkobiercę praw do spadku.
Zdolność dziedziczenia – kto może być spadkobiercą?
Chwilą decydującą dla ustalenia kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia jest moment śmierci spadkodawcy, nazywany „chwilą otwarcia spadku”.
Zdolność dziedziczenia, czyli możność bycia spadkobiercą posiadają osoby fizyczne żyjące w chwili otwarcia spadku. Uwaga – zdolność tę posiada również poczęte dziecko, jednak pod warunkiem, że urodzi się żywe. Poza osobami fizycznymi, zdolność tę posiadają także osoby prawne, które istniały w chwili śmierci spadkodawcy. Zdolność do dziedziczenia posiada również fundacja, jeżeli zostanie wpisana do odpowiedniego rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.
Niegodność dziedziczenia – kiedy nie można dziedziczyć?
Niezależnie od spełnienia powyższych przesłanek, istnieją sytuacje w których otrzymanie spadku przez potencjalnego spadkobiercę byłoby w powszechnym odczuciu szczególnie niesprawiedliwe. Dopuszczenie się określonych czynów przeciwko spadkodawcy, skutkuje uznaniem spadkobiercy za niegodnego, a co za tym idzie wyłączeniem go od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Niegodność dziedziczenia stwierdza sąd, a podstawę orzeczenia stanowią następujące przesłanki:
- Spadkobierca umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- Spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenie lub odwołania testamentu lub przeszkodził spadkodawcy w dokonaniu którejś z tych czynności;
- Spadkobierca umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił lub przerobił testament lub świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Jeżeli jednak dany podmiot posiada zdolność do dziedziczenia i nie został uznany na niegodny, można przejść do analizy, czy znajduje się w kręgu spadkobierców.
Dziedziczenie ustawowe
Jak już zostało wspominanie wcześniej, postanowienia testamentu mają pierwszeństwo przed postanowieniami ustawowymi dotyczącymi kręgu spadkobierców. Niemniej jednak, współcześnie nadal większość dziedziczenia odbywa się na podstawie ustawy. Dzieje się tak, gdyż większości osób odpowiada kolejność dziedziczenia przewidziana przez ustawodawcę, a także osoby te często nie mają wiedzy w jaki sposób sporządzić testament tak, aby był ważny. W związku z tym, to właśnie dziedziczenie ustawowe zostanie omówione w pierwszej kolejności.
Dziedziczenie ustawowe następuje na podstawie tytułu II Kodeksu Cywilnego. Może mieć miejsce zarówno w przypadku braku testamentu, jak również gdy spadkodawca sporządził testament, ale żadna z powołanych w nim osób nie może dziedziczyć (na przykład dlatego, że została uznana za niegodną dziedziczenia) lub nie chce dziedziczyć (jeżeli odrzuca spadek).
Krąg spadkobierców ustawowych
Krąg spadkobierców ustawowych został podzielony na pięć grup, z uwzględnieniem stosunku małżeńskiego, pokrewieństwa, powinowactwa, przysposobienia, a także obywatelstwa.
Grupa I: W pierwszej kolejności dziedziczą dzieci spadkodawcy i jego małżonek.
Grupa II: Co jeśli spadkodawca nie posiada dzieci? Wówczas dziedziczy małżonek w zbiegu z rodzicami spadkodawcy.
Jeżeli spadkodawca nie posiadał małżonka ani dzieci, cały spadek dziedziczą jego rodzice. W przypadku, gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada rodzeństwu spadkodawcy. Jeżeli zaś którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada jego zstępnym.
Grupa III: Wobec braku dzieci, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Jeżeli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada jego zstępnym, a w ich braku – pozostałym dziadkom.
Grupa IV: Dopiero w braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada pasierbom – dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku.
Grupa V: Ostatnimi spadkobiercami ustawowymi są: gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli tego miejsca nie da się ustalić w Rzeczypospolitej Polsce lub ustalono za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa.
Podkreślenia wymaga fakt, że przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji, a także małżonka przeciwko któremu spadkodawca za życia wytoczył powództwo o rozwód lub separację z jego winy, a powództwo to było uzasadnione.
Dziedziczenie testamentowe
Testament – czym jest i kto może go sporządzić?
Testament to jednostronna czynność prawna, mocą której spadkodawca (testator) rozporządza swoim majątkiem na wypadek śmierci lub dokument obejmujący takie oświadczenie.
Orzecznictwo definiuje testament następująco:
„Aby oświadczenie woli mogło być uznane za testament musi z niego wynikać jednoznacznie wola testowania (animus testandi). Spadkodawca powinien więc zatem mieć świadomość, że podjęte przez niego zachowanie stanowi sporządzenie testamentu oraz mieć wolę sporządzenia testamentu o danej treści, przez podjęcie tego właśnie zachowania. Na tym polega, tzw. wola testowania (animus testandi). Testator musi obejmować swoją świadomością fakt regulowania losów majątku na czas po swojej śmierci. O woli testowania może świadczyć zarówno sama treść oświadczenia woli i użyte do jej wyrażenia sformułowania, jak również okoliczności złożenia tego oświadczenia. Warunek oświadczenia przez spadkodawcę swojej ostatniej woli można uznać za spełniony tylko wówczas, gdy od spadkodawcy pochodzi nie tylko inicjatywa sporządzenia testamentu (wola testowania), ale również decyzja, co do tego, kogo chce on powołać w charakterze spadkobiercy czy też zapisobiercy i czym chce rozrządzić (całym majątkiem czy też tylko jego częścią). Wychodząc z tych założeń prawodawca poddał testament pewnym koniecznym wymaganiom, których zachowanie przez spadkodawcę świadczyłoby, że w istocie dany akt woli spadkodawcy jest już naprawdę ostateczną skrystalizowaną jego wolą.”
(por. wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 12 czerwca 2015 r. sygn. akt: III Ca258/15).
W związku z powyższym, aby testament był ważny musi spełniać następujące przesłanki:
- Spadkodawca posiada zdolność testowania – sporządzić testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych;
- Brak wad oświadczeń woli w chwili sporządzania testamentu – na gruncie art. 945 § 1 Kodeksu cywilnego testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporządziłby testamentu tej treści, pod wpływem groźby;
- Odpowiednia treść testamentu – czyli zgodna z ustawą oraz zasadami współżycia społecznego;
- Testament jest sporządzony w formie przewidzianej przez ustawę – na gruncie obecnie obowiązujących przepisów, testament może przybrać formę zwykłą lub szczególną. Testamenty zwykłe występują w trzech formach: własnoręcznej (holograficznej), notarialnej i urzędowej (alograficznej). Testamenty szczególne mogą natomiast zostać sporządzone tylko w wypadku wystąpienia szczególnych okoliczności wskazanych przepisami. Niedochowanie formy powoduje nieważność testamentu.
Należy również wspomnieć, że testament może zostać w każdej chwili w całości lub w części odwołany. Testament może zostać sporządzony wyłącznie osobiście – nigdy przez przedstawiciela.
Krąg spadkobierców testamentowych
Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób – według swego uznania. Jeżeli testator powołał kilku spadkobierców nie określając ich udziałów, dziedziczą oni w częściach równych.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że na podstawie testamentu, do dziedziczenia mogą zostać powołane dowolnie wybrane przez testatora osoby – zarówno krewni, jak i osoby obce. Ponadto, mogą to być osoby fizyczne i i prawne. Nie ma również znaczenia, czy powołane przez testatora osoby będą należały do kręgu spadkobierców ustawowych, gdyż testator może powołać do dziedziczenia nawet osoby obce. Niemniej jednak, dziedziczenie testamentowe pozostaje w pewnym związku z dziedziczeniem ustawowym.
Zachowek i wydziedziczenie
W przypadku, gdy testator całkowicie pominął zstępnych, małżonka oraz rodziców, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, podmiotom tym przysługuje w stosunku do spadkobiercy roszczenie o zachowek. Jeżeli uprawniony do zachowku jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy – należy mu się 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach będzie to połowa wartości tego udziału. W testamencie można jednak pozbawić uprawnionych prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie.
Instytucje te zostaną szerzej omówione w kolejnym wpisie.
Zamieszczony na niniejszej stronie wpis ma wyłącznie charakter informacyjny i nie stanowi pomocy prawnej w rozumieniu ustawy Prawo o adwokaturze.
Masz pytania – skontaktuj się z nami
