Formami przemocy nie są wyłącznie przemoc fizyczna czy psychiczna, przemocą należy również nazywać przemoc ekonomiczną i finansową. Mimo jej mniej dostrzegalnego „efektu”, bywa równie dotkliwa dla małżonka, który jej doświadcza. Istotne jest, że przemoc ekonomiczna jest częstym zjawiskiem, ale niekiedy trudno ją zidentyfikować.
Istnieją różne rodzaje przemocy: fizyczna, psychiczna, seksualna i ekonomiczna. O ile trzy pierwsze typy łatwo dostrzec, przemoc ekonomiczna nie pozostawia śladów. Jej istotą są próby uzależnienia, dominacji, poniżenia poprzez kształtowanie relacji w obszarze majątkowym, zawodowym, edukacyjnym, podatkowym itd.
Polskie prawo odnosi się do kwestii przemocy ekonomicznej pośrednio, w ustawie z 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie i poprzez zapisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Czym jest przemoc ekonomiczna?
Zgodnie z opracowaniem Biura Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu z grudnia 2015 r. (OT-639): „O przemocy ekonomicznej mówimy wtedy, gdy jej sprawca używa pieniędzy albo innych wartości materialnych do zaspokojenia potrzeby władzy i kontroli partnera lub przerzuca na niego odpowiedzialność́ za koszty utrzymania domu. Sprawca wykorzystuje uzależnienie partnera od swoich dochodów lub majątku do znęcania się̨”.
Dalej: „Częstą praktyką jest podejmowanie przez sprawcę działań́ uniemożliwiających ofierze dostęp do konta bankowego, wydzielanie i kontrola wydatków oraz utrudnianie podjęcia pracy lub podejmowanie działań́ powodujących jej stratę̨. Sprawca uzależnia przekazanie środków finansowych na utrzymanie rodziny od spełnienia jego warunków i poprzez szantaż̇ zmusza partnera do uległości i posłuszeństwa.
Przemocą̨ ekonomiczną jest też kontrolowanie dostępu do opieki zdrowotnej, zatrudnienia, edukacji, wyłączenie z podejmowania decyzji finansowych, brak uprawnień́ do posiadania, korzystania oraz rozporządzania rzeczami z zakresu prawa własności. Przemocą̨ ekonomiczną jest również̇ niszczenie rzeczy osobistych lub stanowiących wspólną̨ własność́, pozostawienie bez opieki osoby, która z powodu choroby, wieku, bądź́ niepełnosprawności nie może samodzielnie zaspokoić niezbędnych potrzeb” (źródło: Biuro Analiz i Dokumentacji Kancelarii Senatu, „Przemoc ekonomiczna”, Opracowania tematyczne 639, Grudzień 2015, s.3).
Istota przemocy ekonomicznej
W przemocy ekonomicznej kluczowe jest utrzymanie dominacji nad małżonkiem lub poczucie kontroli nad nim przy użyciu narzędzi finansowych. Mimo, iż geneza przemocy ekonomicznej sięga czasów, kiedy mieliśmy do czynienia z systemem patriarchalnym, w którym to mężczyzna pełnił rolę dominującą, a kobieta była mu podporządkowana – kobiety również w dzisiejszych czasach dopuszczają się stosowania względem swoich mężów lub partnerów przemocy ekonomicznej.
Należy wskazać, że przemoc finansowa nie zawsze bywa dostrzegalna na pierwszy rzut oka, niekiedy przyjmuje bardziej subtelne formy, które utrudniają nawet samemu małżonkowi będącemu ofiarą przemocy ekonomicznej jej zidentyfikowanie.
Przemoc ekonomiczna a rozwód
Kluczowe jest, że stosowanie przez małżonka przemocy ekonomicznej może stanowić podstawę do orzeczenia wyłącznej winy w rozwodzie. Takie działanie stanowi rażące naruszenie obowiązków małżeńskich, jak również prowadzi do zupełnego i trwałego rozpadu pożycia małżonków, godząc tym samym w dobro i godność małżonka będącego ofiarą przemocy, jak również naruszając zasadę równej stopy życiowej małżonków.
Należy wyjaśnić, że to małżonek domagający się orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy partnera obciążony jest koniecznością udowodnienia, że był ofiarą przemocy ekonomicznej. Aby to zrobić musi wykazać przed Sądem, np. że był wykluczany z podejmowania decyzji finansowych, musiał prosić o pieniądze drugiego małżonka lub były mu one skrupulatnie wydzielane mimo posiadania licznych zasobów majątku wspólnego, miał utrudniony dostęp do artykułów takich jak żywność, lekarstwa, środki higieny, był zmuszany do zaciągania zobowiązań finansowych, miał zablokowany dostęp do składników majątku wspólnego lub też spotykał się z odmową ze strony drugiego małżonka do partycypowania w kosztach utrzymania gospodarstwa domowego.
Udowodnienie powyższego często bywa trudne, dlatego ważne jest gromadzenie wszelkiego rodzaju dokumentów finansowych, umów, faktur, wyciągów bankowych czy zeznań bankowych. Pomocna może okazać się też korespondencja SMSowa/ mailowa małżonków, fotografie wykazujące dysproporcję stopy życiowej małżonków jak również zeznania świadków.
Czy za przemoc ekonomiczną grozi odpowiedzialność karna?
Choć kodeks karny nie wskazuje wprost pojęcia „przemoc ekonomiczna”, należy podkreślić, iż są w nim przepisy, które stanowią podstawy odpowiedzialności karnej oprawcy o charakterze ekonomicznym. Tymi przepisami są:
- 191 k.k.:„Kto, stosując przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną, zmusza ją lub inną osobę do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. W tym przepisie możemy doszukiwać się podstawy odpowiedzialności np. za uniemożliwianie podjęcia zatrudnienia przez małżonka lub zmuszanie drugiego małżonka do rozporządzenia jego mieniem, a nawet zmuszanie do zaciągnięcia zobowiązania finansowego w postaci kredytu lub pożyczki.
- 207 k.k.:„Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Niniejszy przepis dotyczy m. in. wydzielania i kontroli wydatków, utrudniania dostępu do opieki zdrowotnej, a nawet ograniczania zużycia np. prądu, wody, żywności czy środków higieny.
- 209 k.k.:„Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”. Wyżej wymieniony przepis dotyczy odpowiedzialności osoby uchylającej się od obowiązku alimentacyjnego lub też nałożonego przez Sąd obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny.
