Najpopularniejszą formą testamentu występującego w prawie polskim jest testament zwykły, tj. sporządzony u notariusza lub napisany odręcznie wraz z podpisem spadkodawcy albo w formie allograficznej. Istnieje także możliwość pozostawienia testamentu ustnego.
Ustawodawca przewidział szczególną formę sporządzenia ostatniej woli, to właśnie testament ustny. Ważność takiego testamentu jest uwarunkowana spełnieniem przesłanek ściśle określonych w ustawie. Testament ustny jest szczególną formą sporządzenia ostatniej woli przez spadkodawcę z ograniczoną czasowo mocą. Jest sporządzany w określonych sytuacjach, wskazanych enumeratywnie w art. 952 KC.
Kiedy można sporządzić testament ustny?
Taką formę testamentu stosuje się w stanie pełnej świadomości spadkodawcy, przy jednoczesnej obecności trzech świadków, w sytuacji, gdy zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy, istniejąca w chwili sporządzenia testamentu ustnego. Taka obawa jest subiektywnym odczuciem spadkodawcy, ale musi ona być motywowana obiektywnymi okolicznościami, np. pogarszającym się stanem zdrowia, okolicznościami zagrażającymi życiu, podeszłym wiekiem. Brak takich okoliczności nie powoduje ważności testamentu ustnego nawet w przypadku, gdy śmierć nastąpi niedługo po ustnym przekazaniu treści ostatniego oświadczenia woli (zob. postanowienie SN z dnia 8 lutego 2006 r. II CSK 128/05).
Kolejną sytuacją, w której można sporządzić testament w formie szczególnej, jest brak możliwości lub znacznie utrudniona możliwość zachowania formy zwykłej testamentu. Żeby uznać ustne oświadczenie ostatniej woli za ważne, konieczne jest wystąpienie jednej z powyższych okoliczności.
Czy testament ustny przekazany przed popełnieniem samobójstwa jest ważny?
Żeby testament ustny był ważny, istotna jest świadomość spadkodawcy, iż może nastąpić jego rychła, uzasadniona obiektywnymi okolicznościami śmierć. Stan emocjonalny lub strach przed śmiercią spadkodawcy nie jest wystarczającą przesłanką. Dlatego zamiar samobójczy jest zamiarem subiektywnym, nieuzasadnionym obiektywnymi okolicznościami uzasadniającymi zagrożenie życia i nie stanowi on przesłanki wymienionej w art. 952 §1 KC, zatem taki testament nie jest ważny.
Przez jaki czas ważny jest testament ustny?
Utrata mocy testamentu szczególnego następuje, gdy upłynie termin sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które wskazywały na zasadność tej formy, tj. obawa rychłej śmierci lub brak możliwości zachowania zwykłej formy ostatniego oświadczenia woli. Testament nie traci mocy, gdy spadkodawca zmarł przed upływem terminu.
Termin sześciu miesięcy może ulec zawieszeniu na okres, w czasie którego nie było możliwe sporządzenie przez spadkodawcę testamentu w formie zwykłej.
Dodatkowe warunki testamentu ustnego
Przede wszystkim niezbędny jest stan pełnej świadomości oraz wyrażenia woli spadkodawcy przy jednoczesnej obecności trzech świadków oraz wystąpienie jednej z przesłanek wymienionych w art. 952 §1 KC. Świadkami mogą być osoby świadome uczestnictwa w procedurze wyrażania ostatniej woli, a oświadczenie musi być skierowane właśnie do nich. Mogą to być także osoby przebywające w obecności spadkodawcy przypadkowo, ale fakt czy są one świadkami warunkuje wola spadkodawcy oraz świadomość świadków, że ostania wola jest kierowana właśnie do nich.
Takie osoby muszą zaakceptować pełnienie roli świadka, która polega na przyjęciu do wiadomości ustnej woli spadkodawcy i zapamiętaniu rozrządzeń w sposób wierny, bez dokonywania własnej interpretacji woli testatora. Osoba, do której spadkodawca nie kieruje swojego oświadczenia nie jest uznana za świadka (zob. postanowienie SN z dnia 14 lipca 2005 r. III CK 688/04).
Kto jest niezdolny do bycia świadkiem sporządzenia testamentu ustnego?
Przepisy Kodeksy Cywilnego wskazują na dwa rodzaje niezdolności do bycia świadkiem testamentu. Niezdolność bezwzględna polega na całkowitym wyłączeniu możliwość bycia świadkiem jakiegokolwiek testamentu, natomiast niezdolność względna zabrania pełnienia roli świadka przy sporządzaniu danego, konkretnego testamentu.
Zgodnie z art. 956 KC do całkowitego zakazu bycia świadkiem zaliczamy osoby nieposiadające pełnej zdolności do czynności prawnych, osoby niewidome, głuche lub nieme, osoby niemogące czytać i pisać, osoby niewładające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament, osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za składanie fałszywych zeznań.
Niezdolność względna wskazana w art. 957 KC zabrania bycia świadkiem osobie, dla której testament przewiduje korzyść majątkową, jak również małżonkowi spadkobiercy, jej krewnym lub powinowatym w stopniu pierwszym i drugim oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 1976 r. sygn. III CRN 101/76 obecność osoby wyłączonej przy złożeniu oświadczenia woli nie daje podstawy do stwierdzenia nieważności testamentu, gdy znajdują się tam trzy inne, niewyłączone osoby.
Ocena więzi i relacji jest oceną dokonywaną na dzień sporządzenia testamentu, a nie na dzień śmierci testatora.
W jaki sposób stwierdzić treść testamentu ustnego?
Polski ustawodawca przewiduje dwa alternatywne, równorzędne sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego. Pierwszym z nich jest spisanie treści oświadczenia spadkodawcy przez jednego ze świadków lub osobę trzecią (osoba postronna, niezainteresowana treścią rozrządzeń zawartych w testamencie, nie musi być obecna podczas testowania, oświadczenie spisuje na podstawie relacji świadków lub samego spadkodawcy) przed upływem roku od jego złożenia przez testatora.
W przypadku, gdy treść testamentu nie zostanie stwierdzona pisemnie przez świadków, istnieje możliwość stwierdzenia treści w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku poprzez złożenie przez świadków zgodnych zeznań przed sądem.
Czym jest i jakie wymagania musi spełniać pismo stwierdzające ważność spadku?
Jest to dokument sporządzony przez jednego ze świadków lub osobę trzecią, stwierdzający złożenie przez spadkodawcę oświadczenia woli brzmiącego jak w treści pisma, mimo, że spadkodawca nie dokonał czynności prawnej w faktycznej formie pisemnej. W takim dokumencie wskazuje się datę i miejsce złożenia oświadczenia oraz datę i miejsce sporządzenia pisma. Musi ono być sporządzone przed upływem roku od dnia złożenia oświadczenia oraz zostać podpisane przez spadkodawcę i dwóch świadków czynności prawnej.
Zgodnie z orzecznictwem spadkodawca może najpierw polecić spisanie, podyktować swoje rozrządzenie do spisania, a w sytuacji, gdy wystąpią okoliczności uzasadniające sporządzenie ustnego testamentu, oświadczyć identyczną wolę co do spadkobiercy i rozporządzenia majątkiem zgodnie z wolą uprzednio spisaną, a następnie podpisać dokument (podpis musi nastąpić po złożeniu woli przez spadkodawcę).
Zgodnie z uchwałą SN z dnia 26 lutego 1993 r. sygn. III CZP 24/92 ustnym oświadczeniem woli nie jest odczytanie spadkodawcy wcześniej sporządzonego (pod nieobecność spadkodawcy), pisemnego szkicu testamentu i oświadczenie, że to co odczytano uznaje za ostatnią wolę. Taki testament oraz jego forma nie mogą budzić najmniejszych wątpliwości w kwestii świadomości i woli spadkodawcy do sporządzenia testamentu.
Co zrobić w sytuacji, gdy treść testamentu ustnego nie została stwierdzona przez spisanie oświadczenia spadkodawcy?
Art. 952 § 3 KC w takim wypadku przewiduje możliwość, w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku, stwierdzenie treści testamentu ustnego zgodnymi zeznaniami świadków złożonymi przed sądem. Orzecznictwo wskazuje na to, że nie jest konieczne aby samo przesłuchanie nastąpiło przed upływem sześciu miesięcy, ale zachowanie terminu warunkuje dokonanie czynności takich, jak wpłynięcie do sądu zawiadomienia o niespisaniu treści testamentu ustnego lub złożenie wniosku o stwierdzeniu nabycia spadku ze wskazaniem świadków z imienia, nazwiska i adresu.
Nie jest dopuszczalne przeprowadzenie dowodów z przesłuchania świadków w przypadku, gdy uprzednio stwierdzono treść testamentu pismem spełniającym wymogi ustawowe.
Co zrobić, gdy pismo stwierdzające treść testamentu zaginie?
Testament ustny staje się skuteczny w momencie, gdy zostanie stwierdzona jego treść zgodnie z ustawowymi, powyżej omówionymi wymaganiami. Zdarzenia losowe, m.in. zaginięcie pisma, nie warunkują skuteczności testamentu. Taka sytuacja możliwa jest do rozwiązania przez ustalenie treści pisma za pomocą przeprowadzenia postępowania dowodowego.
Takie postępowanie polega na odtworzeniu treści pisma zawierającego oświadczenie woli przez złożenie zeznań świadków oraz ustalenie czy pismo spełniało warunki decydujące o jego ważności.
Jak stwierdza się ważność testamentu ustnego?
Badaniem ważności takiego testamentu zajmuje się sąd z urzędu, niezależnie od stanowiska wnioskodawcy oraz uczestników postępowania, wnoszących o stwierdzenie nabycia spadku. W swojej decyzji sąd stwierdza czy zostały zachowane wymagane przesłanki do uznania testamentu ustnego wskazane w art. 952 KC.
Co dzieje się z majątkiem, gdy nie ma spadkobierców ustawowych a testament ustny nie spełnia przesłanek warunkujących skuteczność?
W takich okolicznościach spadek z mocy ustawy przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego.
Co w przypadku, gdy spadkodawca pozostawił dwa testamenty różniące się od siebie spadkobiercami i rozporządzeniem?
Prawo polskie wskazuje, iż należy kierować się możliwie jak najpełniejszym urzeczywistnieniem woli spadkodawcy. W związku z tym należy w nowym testamencie wyraźnie zaznaczyć odwołanie poprzedniego. Skuteczność odwołania poprzedniego testamentu musi być umotywowana ważnością i skutecznością nowego.
W przypadku, gdy brak bezpośredniego odwołania poprzedniego dokumentu, zgodnie z art. 947 KC, odwołaniu podlegają tylko te postanowienia starego testamentu, których nie da się pogodzić z postanowieniami nowego.
