Dziedziczenie prywatnych przedsiębiorstw – czym jest zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwa?

5 lipca 2018 r. Sejm uchwalił ustawę o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej. Ustawa ta ma na celu uregulowanie losów przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy tj. kwestii dotyczących zarządu przedsiębiorstwem oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa. Potrzeba regulacji tych kwestii wynikła z faktu, że działalność prowadzona indywidualnie przez osoby fizyczne jest obecnie najpopularniejszą formą wykonywania działalności gospodarczej w Polsce, a prywatni przedsiębiorcy osiągają wielomilionowe obroty oraz tworzą miejsca pracy dla wielu osób. Śmierć przedsiębiorcy wiązała się dotychczas z szeregiem istotnych problemów, które de facto uniemożliwiały zachowanie ciągłości działalności przedsiębiorstwa przez wiele miesięcy. Uchwalona ustawa podejmuje próbę ich rozwiązania, głównie poprzez wprowadzenie instytucji zarządu sukcesyjnego.

Zarząd sukcesyjny – co to jest?

Zarząd sukcesyjny jest instytucją obejmującą zobowiązanie określonej osoby (zarządcy sukcesyjnego) do prowadzenia i zarządu przedsiębiorstwem będącym własnością zmarłego przedsiębiorcy, które ustawa nazywa „przedsiębiorstwem w spadku”. Zarząd sukcesyjny obejmuje również umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Zarządca sukcesyjny może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowoadministracyjnych w tych sprawach. Może on również samodzielnie dokonywać czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, natomiast w sprawach przekraczających zakres zwykłego zarządu jest obowiązany uzyskać zgodę wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku.

Kto może ustanowić zarząd sukcesyjny?

Odpowiadając na to pytanie należy wskazać, że nie każdy przedsiębiorca będzie miał możliwość ustanowienia zarządu sukcesyjnego. Zarząd sukcesyjny, zgodnie z ustawą, może ustanowić jedynie przedsiębiorca, który wykonywał we własnym imieniu działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG. Inni przedsiębiorcy (w szczególności Ci spełniający wymogi art. 4 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej), którzy nie są wpisani do CEIDG, nie będą mogli ustanowić zarządu sukcesyjnego, gdyż bezpieczeństwo obrotu wymaga ujawnienia zarządcy sukcesyjnego w CEIDG. Zarządu sukcesyjnego nie można także ustanowić, jeżeli została ogłoszona upadłość przedsiębiorcy. Zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, lecz na rachunek właściciela przedsiębiorstwa w spadku.

Kto może zostać ustanowiony zarządcą sukcesyjnym?

Zarządcą sukcesyjnym może być jedynie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, wobec której nie został orzeczony zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, o którym mowa w art. 373 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe, ani środek karny albo środek zabezpieczający w postaci zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej, obejmujący działalność gospodarczą wykonywaną przez przedsiębiorcę lub działalność gospodarczą w zakresie zarządu majątkiem. Funkcję zarządcy sukcesyjnego w jednym czasie może pełnić tylko jedna osoba. Nie ma przy tym znaczenia fakt, czy osoba powołana na zarządcę sukcesyjnego jest spokrewniona z przedsiębiorcą oraz czy trudni się profesjonalnie zarządem majątkiem.

W jaki sposób można ustanowić zarząd sukcesyjny?

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego wymaga podjęcia trzech kroków:

1. powołania zarządcy sukcesyjnego,
2. wyrażenia zgody przez osobę powołaną na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji,
3. dokonania wpisu do CEIDG zarządcy sukcesyjnego.

W przedmiocie powołania zarządcy sukcesyjnego należy wskazać, że może przedsiębiorca może go dokonać na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest wskazanie określonej osoby do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego, zaś drugim jest dokonanie zastrzeżenia, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym. Jeżeli przedsiębiorca nie zdecydował się na ustanowienie zarządu sukcesyjnego, zarządcę mogą powołać również: małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek lub zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku. Mając na uwadze powyższe należy stwierdzić, że zarząd sukcesyjny powstaje z chwilą śmierci przedsiębiorcy (jeżeli to on powołał zarządcę) lub z chwilą wpisu zarządcy do CEIDG (jeśli zarządcę powołali inne uprawnione osoby).

Podkreślenia wymaga fakt, że powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedsiębiorcę oraz wyrażenie zgody osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji wymagają zachowania formy pisemnej. Wobec niezachowania formy pisemnej, czynności te będą nieważne. W pozostałych wypadkach konieczna jest forma aktu notarialnego.

Obowiązek złożenia wniosku o wpis do CEIDG spoczywa na przedsiębiorcy. W przypadku niedokonania tej czynności, nie dojdzie do ustanowienia zarządu sukcesyjnego z chwilą jego śmierci, a ustanowienie zarządu sukcesyjnego będzie możliwe już tylko w wyniku działania pozostałych uprawnionych do powołania zarządcy osób.

Jak długo trwa zarząd sukcesyjny?

Zarząd sukcesyjn ma szczególny, tymczasowy charakter i trwa m. in. do odwołania zarządcy, złożenia przez niego rezygnacji lub do wygaśnięcia zarządu. Przedsiębiorca może odwołać zarządcę sukcesyjnego, składając mu oświadczenie w formie pisemnej pod rygorem nieważności – takiej samej formy wymaga rezygnacja złożona przez zarządcę. Z kolei do odwołania zarządcy sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 1/2. Odwołać zarządcę może również sąd w przypadku rażącego naruszenia obowiązków.

Co do zasady, zarządca sukcesyjny będzie mógł prowadzić przedsiębiorstwo do czasu dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku, nie dłużej jednak niż przez okres dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy. Poza tymi przypadkami, zarząd sukcesyjny wygasa:

1. z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku,
2. z dniem uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości,
3. z dniem nabycia przedsiębiorstwa w spadku w całości przez jedną osobę, o której mowa w art. 3 pkt 3 omawianej ustawy,
4. z upływem miesiąca od dnia wykreślenia zarządcy sukcesyjnego z CEIDG, chyba że w tym okresie powołano kolejnego zarządcę sukcesyjnego;
5. z dniem ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy.

Podsumowując należy stwierdzić, że nowa regulacja polegająca na wprowadzeniu przepisów mających zapewnić pewnej kategorii przedsiębiorców możliwość zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po ich śmierci jest niewątpliwie potrzebna. Jak czytamy w uzasadnieniu do projektu ustawy, jej celem jest:

„wzmocnienie ochrony praw osób trzecich, związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim pracowników, kontrahentów, konsumentów i innych podmiotów współpracujących z przedsiębiorcą. (…) Dzięki kontynuacji funkcjonowania przedsiębiorstwa, które będzie w dalszym ciągu generować zyski, zachowane zostaną miejsca pracy, konsumenci będą mogli łatwiej korzystać ze swych uprawnień, regulowane będą zobowiązania wobec kontrahentów oraz zobowiązania publicznoprawne, a ponadto zwiększą się szanse na dalszy rozwój przedsiębiorstwa, budowanego niekiedy osobistymi staraniami przedsiębiorcy i członków jego rodziny przez wiele lat.”.

(ustawa o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, druk nr 2293, Sejm RP VIII Kadencji, Warszawa 22 lutego 2018 r.) Ocena skuteczności nowych przepisów będzie jednak możliwa dopiero w przyszłości.