Separacja faktyczna – przyczyny i skutki

Separacja jest instytucją prawa rodzinnego, która pojawiła się w Europie głównie w związku z rozwojem prawa kanonicznego, przewidującego zasadę trwałości i nierozerwalności małżeństwa. Separacja, której skutki (poza ustaniem małżeństwa) były bardzo zbliżone do rozwodu, dla wielu osób stała się jego substytutem. W Polsce instytucja separacji pojawiła się dnia 16.12.1999 r. tj. wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 21.05.1999 r. o zmianie ustaw – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Poz. 532). Współcześnie separacja nadal stanowi dla małżonków alternatywę dla rozwodu, którego z różnych przyczyn (także religijnych) chcą uniknąć. Separacja faktyczna jest niekiedy okazją do podjęcia próby ratowania małżeństwa i bywa, że małżonkowie po orzeczeniu separacji wracają do wspólnego pożycia, ale często bywa także etapem bezpośrednio poprzedzającym rozwód. O separację warto wystąpić do sądu zawsze, jeśli wspólne pożycie małżonków ustało (tzw. separacja faktyczna) – pozwala to uniknąć wielu przykrych konsekwencji majątkowych związanych z działalnością drugiego małżonka, o której z racji braku wspólnego pożycia nie mamy wiedzy.

Jakie są przesłanki orzeczenia separacji?

Jak stanowi art. 611. § 1. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,

„Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację.”

Mając na uwadze powyższe należy stwierdzić, że pozytywną przesłanką orzeczenia separacji jest zupełny rozkład wspólnego pożycia małżonków. Można zauważyć tu pierwszą różnicę pomiędzy separacją a rozwodem – w przypadku rozwodu rozkład pożycia musi być zupełny i trwały, zaś w przypadku separacji wystarczy, aby był zupełny. W praktyce oznacza to, że sąd bada czy pomiędzy małżonkami ustały więzi uczuciowa, fizyczna i gospodarcza. Jeżeli odpowiedź na to pytanie jest twierdząca, będzie to oznaczało że nastąpił zupełny rozkład pożycia. Rozkład ten nie jest trwały, jeżeli istnieją widoki na to, że w przyszłości małżonkowie powrócą do wspólnego pożycia.

Kiedy separacja faktyczna nie jest orzekana?

Poza wyżej wymienioną, pozytywną przesłanką orzeczenia separacji, Kodeks rodzinny i opiekuńczy normuje również dwie sytuacje, w których nie może dojść do jej orzeczenia, czyli tzw. przesłanki negatywne. Separacji nie orzeka się jeśli:

1. wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub
2. z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Zaistnienie którejkolwiek z wyżej wymienionych okoliczności powoduje, że nawet jeżeli pomiędzy małżonkami wystąpił zupełny rozkład pożycia, separacji nie można orzec.

Wina w orzeczeniu o separacji

W sprawie o separację, tak jak w sprawie o rozwód, sąd dokonuje oceny, czy i które z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Sąd zaniecha tej oceny, w dwóch sytuacjach tj.:

1. jeśli orzeczenie separacji następuje na zgodny wniosek stron (tryb nieprocesowy postępowania),
2. jeżeli małżonkowie zgłoszą zgodny wniosek o nieorzekanie o winie (tryb procesowy).

W wyżej wymienionych przypadkach następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Orzeczenie o winie jest istotne z uwagi na fakt, że wpływa na zasądzenie alimentów w orzeczeniu orzekającym separację.

Jakie są skutki orzeczenia separacji?

Co do zasady, orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód. Główną różnicą pomiędzy separacją a rozwodem jest fakt, że małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć kolejnego małżeństwa. Małżonkowie pozostający w separacji nadal obowiązani są do wzajemnej pomocy (jeżeli wymagają tego względy słuszności, a więc w wyjątkowych sytuacjach). Małżonkowie nie mogą także w okresie trwania separacji powrócić do nazwiska, które nosili przed wstąpieniem w związek małżeński. Skutkiem separacji o doniosłym znaczeniu jest fakt, że w wyniku jej orzeczenia powstaje pomiędzy małżonkami rozdzielność majątkowa. Co więcej, małżonkowie pozostający w separacji nie dziedziczą po sobie na mocy ustawy (mogą dziedziczyć jedynie na podstawie testamentu). W orzeczeniu o separacji sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania małżonków. Na wniosek jednego z małżonków sąd może również dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.

Separacja, a alimenty na małżonka

Jak już zostało wspomniane, dla ustalenia obowiązku alimentacyjnego w związku z orzeczeniem separacji, decydujące znaczenia ma okoliczność czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia – do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu stosuje się bowiem odpowiednio przepisy art. 60 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z wyjątkiem § 3 tj. przepisy dotyczące alimentów zasądzanych w procesie o rozwód. I tak małżonek, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Jeżeli jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.

Zniesienie separacji

Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji – z tą chwilą ustają także jej skutki. Dla zniesienia separacji nie wystarczy zatem aby małżonkowie faktycznie powrócili do wspólnego pożycia, gdyż w celu zniesienia separacji w sensie prawnym, należy wystąpić z odpowiednim wnioskiem do sądu. Legitymację do zniesienia separacji mają oboje małżonkowie, którzy mogą złożyć jeden lub też dwa wnioski.

Zgodnie z orzecznictwem, „Postanowienie o zniesieniu separacji ma charakter konstytutywny, a skutki wywołuje na przyszłość od chwili uprawomocnienia. Ustanie skutków separacji następuje ex nunc i nie powoduje traktowania czasu separacji jako „niebyłego”. W wyniku orzeczenia separacji niektóre elementy sytuacji prawnej małżonków zostają ukształtowane trwale, z kolei inne, jak np. osobiste prawa i obowiązki małżonków, podlegają po zniesieniu separacji złożonej ocenie: za okres separacji należy je oceniać zgodnie z reżimem prawnym regulującym skutki tej instytucji, natomiast kwalifikacja prawna postępowania małżonków po jej zniesieniu następuje na podstawie przepisów normujących skutki małżeństwa.”

(Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24 października 2012 r., sygn. akt: III AUa 256/12).

Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków. Dodatkowo, z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy, jednak na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej. Ponadto, „Mimo uprawomocnienia się postanowienia o zniesieniu separacji, niektóre jej skutki pozostaną w mocy. W doktrynie podaje się przykładowo: rozstrzygnięcie o przyznaniu wspólnego mieszkania jednemu z małżonków pozostających w separacji, podział majątku wspólnego, wykonana eksmisja jednego z małżonków.” (Białecki M. „Separacja, komentarz, wzory pism”).

Podsumowując należy wskazać, że orzeczenie separacji jest rozwiązaniem, które potwierdza faktyczny brak więzi między małżonkami. Nie jest to jednak definitywne zakończenie związku małżeńskiego, gdyż ustawa przewiduje możliwość jej zniesienia. Zniesienie separacji oznacza w zasadzie przywrócenie stanu sprzed jej orzeczenia, bez konieczności ponownego zawierania związku małżeńskiego z tą samą osobą. Kiedy więc istnieją widoki na to, że ciężki kryzys małżeński zostanie zażegnany, ale jednak obecna sytuacja w związku nie przypomina już dawnego małżeństwa, warto zasięgnąć porady prawnika i rozważyć wystąpienie do sądu o formalne uregulowanie aktualnej sytuacji.