W prawie spadkowym istotną rolę odgrywa czynnik moralno-etyczny oraz więź uczuciowa łącząca podmioty tego prawa – spadkobiercę i spadkodawcę. Dlatego dopuszczenie się pewnych czynów sprawia, że w danych przypadkach otrzymanie spadku przez potencjalnego spadkobiercę byłoby w powszechnym odczuciu szczególnie niesprawiedliwe. Prawo reguluje te kwestie.
Kwestię niegodności dziedziczenia określa art. 928 Kodeksu cywilnego. Wskazuje przesłanki, na podstawie których można uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia, co powoduje wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Jest to swego rodzaju kara dla spadkobiercy za niemoralne lub nieetyczne postępowanie.
Zgodnie z orzecznictwem:
„Regulujący kwestię niegodności dziedziczenia przepis art. 928 k.c. odzwierciedla powszechnie akceptowane w społeczeństwie zasady etyczne i przyjęte zwyczaje, zgodnie z którymi za niesłuszne i niewłaściwe uważa się dziedziczenie osoby, która dopuściła się względem spadkodawcy czynów niegodziwych, nacechowanych wysokim stopniem zawinienia i naganności. Powszechnie brak jest bowiem zgody na to, aby majątek spadkodawcy, będący niejednokrotnie dorobkiem jego całego życia, przeszedł po jego śmierci na osobę, która popełniła ciężkie umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy, czy też świadomie, celowo dążyła do unicestwienia woli spadkodawcy co do następstwa prawnego po nim” (wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 6 grudnia 2013 r., sygn. akt: I C 934/13).
Co do zasady, wszyscy spadkobiercy są godni dziedziczenia, dopóki nie istnieje prawomocny wyrok sądu stwierdzający niegodność dziedziczenia. Niegodność dziedziczenia można stwierdzić tylko i wyłącznie na podstawie przesłanek określonych w Kodeksie cywilnym. Żadne działania spadkodawcy inne niż wymienione w ustawie, nawet jeżeli byłyby oceniane jako naganne, nie mogą stanowić podstawy orzeczenia niegodności.
Przesłanki niegodności dziedziczenia
Spadkobierca może być uznany za niegodnego dziedziczenia tylko w trzech, niżej omówionych przypadkach. To bardzo istotny aspekt problemu.
Spadkobierca umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy
Pierwszą z wymienionych w ustawie przesłanek jest dopuszczenie się przez spadkobiercę przestępstwa:
- umyślnego,
- ciężkiego,
- popełnionego przeciwko spadkodawcy.
Aby zdefiniować pojęcie przestępstwa umyślnego, należy odwołać się do uregulowań zawartych w Kodeksie karnym, zgodnie z którym przestępstwem umyślnym może być zarówno występek, jak i zbrodnia. Na gruncie kodeksu karnego przestępstwo popełnione umyślnie oznacza, że sprawca ma zamiar jego popełnienia, tj. chce je popełnić lub przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi.
Ustawodawca nie określił kryteriów, które muszą zostać spełnione aby dane przestępstwo zostało uznane za „ciężkie”. Ostateczna ocena ciężaru przestępstwa oraz kwalifikacji jako przesłanki uznania niegodności dziedziczenia należy do sądu orzekającego w danej sprawie, który bada wszystkie jej okoliczności. W orzecznictwie poddano analizie rodzaj dóbr spadkodawcy naruszonych (zagrożonych) przestępstwem, którego dopuścił się spadkobierca. Jak zważył Sąd Najwyższy,
„Należy przychylić się do poglądu, że wchodzi w grę każdy rodzaj dobra, a więc obok – co oczywiste – dóbr osobistych (życia, zdrowia, wolności, czci), także dobra majątkowe, a w tym w szczególności mienie spadkodawcy (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 1990 r., III CRN 318/90, z dnia 26 kwietnia 1999 r., I CKN 1107/97, nie publ., i z dnia 9 stycznia 2014 r., V CSK 109/13, OSP 2015, nr 4, poz. 43)” (wyrok SN z dnia 23 marca 2016 r., sygn. akt III CSK 80/15).
Podkreślenia wymaga fakt, że do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia nie jest konieczne skazanie (ani możliwość skazania) go za to przestępstwo. Niemniej jednak, uprzednie skazanie spadkobiercy w postępowaniu karnym wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o uznanie sprawcy za niegodnego dziedziczenia.
Spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenie lub odwołania testamentu lub przeszkodził spadkodawcy w dokonaniu którejś z tych czynności
Każdy rodzaj zachowania, które stanowi podstęp lub groźbę jest podstawą do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia pod warunkiem, że doprowadziło do odwołania przez spadkodawcę testamentu bądź przeszkodziło mu w sporządzeniu go. Czym jest podstęp i groźba? Jak wyjaśnia orzecznictwo,
„W znaczeniu normatywnym celem podstępnego działania jest wprowadzenie drugiej osoby w błąd po to, żeby dokonała określonej czynności prawnej. Istotą działania podstępnego jest ingerencja w sferę osobowości, zakłócenie procesu myślowego innej osoby i doprowadzenie na podstawie zasugerowanych fałszywych przesłanek rozumowania do dokonania określonej czynności prawnej. (…) Podobnie jak podstępu, ustawodawca nie definiuje też pojęcia groźby, określa jedynie przesłanki, które nadają jej charakter normatywny, to znaczy wiążący z nią konkretne skutki prawne. Są to: bezprawność i powaga groźby oraz normalny związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli określonej treści. Przesłanki te muszą występować łącznie”(wyrok Sądu Okręgowego w Elblągu z dnia 29 marca 2017 roku, sygn. akt I C 301/16).
Spadkobierca umyślnie ukrył, zniszczył, podrobił lub przerobił testament lub świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę
Trzecia z omawianych przesłanek jest bardzo złożona, gdyż umyślne działanie spadkobiercy może polegać na:
- ukryciu,
- zniszczeniu,
- podrobieniu,
- przerobieniu testamentu
- świadomym skorzystaniu z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
O ile działań polegających na ukryciu i zniszczeniu testamentu nie trzeba objaśniać, taka konieczność zachodzi w przypadku podrobienia i przerobienia testamentu. Zgodnie z orzecznictwem:
„podrobienie dokumentu (testament stanowi dokument w rozumieniu art. 115 § 14 kk) polega na każdym działaniu, które powoduje, że z danym przedmiotem lub innym zapisanym nośnikiem informacji związane jest (pozornie) określone prawo, albo że ze względu na zawartą w nim treść stanowi on (pozornie) dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. Zabronione zachowanie może polegać na sporządzeniu dokumentu w całości albo uzupełnieniu przedmiotu lub innego nośnika informacji o taki element bądź elementy, które sprawiają, że z danym przedmiotem lub innym zapisanym nośnikiem informacji wiąże się określone prawo albo ich treść ma znaczenie prawne. W pierwszym przypadku wszystkie elementy dokumentu pochodzą od sprawcy, w drugim tylko niektóre. Sprawca podrobienia dokumentu może więc sporządzić cały tekst dokumentu lub jego fragment”(postanowienie Sądu Rejonowego dla Łodzi Śródmieścia w Łodzi z dnia 6 lipca 2017 r. , sygn. akt III Ns 36/17).
Kto może wystąpić z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia? Wystąpić może każdy, kto ma w tym interes prawny w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o istnieniu przyczyny niegodności. Z powództwem nie można jednak wystąpić później, niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku.
