Rodzicie i dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów, niezależnie od władzy rodzicielskiej. Polega ono przede wszystkim na osobistej styczności z dzieckiem (widywaniu się z nim) oraz utrzymywaniu kontaktów na odległość za pomocą telefonu i Internetu. Ograniczenie lub pozbawienie tego prawa ma na celu ochronę interesów małoletniego.
Potrzeba formalnego uregulowania sposobu utrzymywania kontaktów z dzieckiem występuje przeważnie po rozwodzie rodziców dziecka, jednak zachodzi również często w odniesieniu do dziecka pochodzącego ze związku nieformalnego. Co jednak zrobić gdy zachowanie rodzica zagraża dobru dziecka: jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu lub innym ważnym wartościom? Temu służą instytucje ograniczenia oraz pozbawienia kontaktów z dzieckiem.
W kwestii tej istotne jest postanowienie Sądu Najwyższego:
„Nie została sformułowana legalna definicja dobra dziecka. Na jej treść składają się liczne uregulowania zawarte w Konwencjach oraz w Konstytucji i Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Istotną rolę w określeniu rozumienia tego pojęcia odgrywa doktryna i orzecznictwo sądów. Z tych wypowiedzi wynika, że dobro dziecka obejmuje całą sferę najważniejszych jego spraw osobistych takich, jak rozwój fizyczny i duchowy, odpowiednie kształcenie i wychowanie oraz przygotowanie do dorosłego życia. Ma ono także wyraźny wymiar materialny, który polega na konieczności zapewnienia dziecku środków do życia i realizacji celów o charakterze osobistym, a w wypadku gdy ma ono swój majątek, także na dbałości o jego interes majątkowy (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN 90/96; z dnia 12 grudnia 2000 r., V CKN 1751/00, niepublikowane). Oznacza to, że dobro dziecka jest podstawową wartością, która wymaga priorytetowego traktowania w stosunku do interesów innych osób, także rodziców” (Postanowienie SN z dnia 31 stycznia 2018 r., sygn. akt: IV CSK 442/17).
Ograniczenie kontaktów z dzieckiem
W pierwszej kolejności zostanie omówione rozwiązanie stanowiące swego rodzaju półśrodek pomiędzy pełnym prawem do kontaktów z dzieckiem a ich zupełnym ograniczeniem. Jak stanowi Kodeks rodzinny i opiekuńczy, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem. Może w szczególności:
- zakazać spotykania się z dzieckiem,
- zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu,
- zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd,
- ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość,
- zakazać porozumiewania się na odległość.
Przesłanką ograniczenia kontaktów z dzieckiem jest jego szeroko rozumiane dobro. Warto pamiętać o tym, że kwestia ta podlegać ma ocenie obiektywnej. Jak wskazuje orzecznictwo:
„dobro małoletniego nie przejawia się wyłącznie w subiektywnym potencjalnym odczuciu rodzica, a musi być ono brane pod rozwagę poprzez pryzmat wszelkich okoliczności związanych z jego funkcjonowaniem w rodzinie i społeczeństwie. W sprawach o kontakty Sąd poza dobrem dziecka winien brać pod rozwagę również powszechnie znane zasady psychologii rozwojowej i pedagogiki, z których wynika, co jest powszechnie znanym, że przy uwzględnieniu konkretnych okoliczności, dziecko do prawidłowego rozwoju potrzebuje kontaktu z obojgiem rodziców” (postanowienie Sądu Okręgowego w Sieradzu z dnia 28 grudnia 2016 r., sygn. akt: I Ca 482/16).
Przesłanką orzeczenia ograniczenia kontaktów z dzieckiem nie są jedynie przypadki, w których zagrożone jest np. życie dziecka, lecz mogą nią być sytuacje, gdy kontakty z rodzicem powodują u dziecka duży stres emocjonalny i negatywnie wpływają na jego psychikę.
W przypadku małych dzieci źródłem stresu może być konieczność przebywania poza miejscem zamieszkania oraz w oddaleniu od rodzica sprawującego bieżącą pieczę. Orzekanie obowiązku spotykania się z dzieckiem pod nadzorem kuratora często występuje podczas istniejącego pomiędzy rodzicami konfliktu i gdy istnieje obawa, że spotkania rodziców z dzieckiem nie będą przebiegały we właściwej atmosferze.
Podstawa pozbawienie kontaktów z dzieckiem
Przesłanką orzeczenie przez sąd pozbawienia kontaktów z dzieckiem jest sytuacja, w której kontakty te poważnie zagrażają dobru dziecka lub dobro to poważnie naruszają. Warto zwrócić uwagę na fakt, że naruszenie bądź zagrożenie musi być „poważne”, czyli dotyczy w szczególności przypadków uzależnienia rodzica od alkoholu, innych środków odurzających, funkcjonowania w środowisku przestępczym bądź demoralizującego wpływu na dziecko. Zakaz ten obejmuje wszelkie formy kontaktów.
Jak słusznie zważył Sąd Najwyższy:
„Stosownie do art. 113 § 1 k.r.o., przesłanką zakazania rodzicom osobistej styczności z dzieckiem jest jego dobro. Dobro to należy rozumieć szeroko. Dobru dziecka nie służy zerwanie osobistej styczności rodziców z dzieckiem, nawet gdy nie wykonują oni władzy rodzicielskiej lub zachodzą podstawy do pozbawienia ich wykonywania tej władzy (art. 111 § 1 k.r.o.). Ze względu na charakter prawa do osobistej styczności z dzieckiem, odebranie rodzicom tego prawa może nastąpić wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu bądź wpływa demoralizująco na dziecko” (Postanowienie Sądy Najwyższego z dnia 7 listopada 2000 r., sygn. akt: I CKN 1115/00).
Zobowiązanie rodziców do określonego postępowania
Zdarzają się sytuacje, gdy rodzice nie są w stanie działać wspólnie dla dobra dziecka i pozostają w konflikcie wpływającym negatywnie na rozwój i poczucie bezpieczeństwa małoletniego. W takiej sytuacji Sąd opiekuńczy może skorzystać z uprawnienia przewidzianego w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, polegającego na zobowiązaniu rodziców do określonego postępowania. Może to polegać między innymi na skierowaniu do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonywania wydanych zarządzeń.
Zgodnie ze stanowiskiem doktryny,
„sąd może zobowiązać rodziców do składania okresowych sprawozdań, zlecić kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu środowiskowego, nałożyć na rodziców obowiązek okresowego stawiennictwa w sądzie celem przeprowadzenia rozmowy kontrolnej, a także zasięgać informacji bezpośredniej w placówkach, do których rodzice zostali skierowani”(J. Ignaczewski, w: H. Ciepła, J. Ignaczewski, J. Skibińska-Adamowicz, „Komentarz do spraw rodzinnych…”, 2014, s. 167).
Zmiana kontaktów
Orzeczenie sądu w przedmiocie kontaktów z dzieckiem, nawet jeśli jest prawomocne, może ulec zmianie. Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, Sąd opiekuńczy zmienić prawomocne rozstrzygnięcie zapadłe w przedmiocie kontaktów, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.
Zmiana prawomocnego orzeczenia może dotyczyć między innymi sposobu, częstotliwości i terminów spotkań z dzieckiem, a jej przesłanką jest również dobro dziecka. W związku z tym, zmiana w sytuacji życiowej rodzica uprawnionego do kontaktów (w zakresie potrzeb, możliwości i aktualnych warunków) nie może stanowić podstawy zmiany orzeczenia o kontaktach, chyba że zmiana tych okoliczności ma wpływ na dobro małoletniego.
