Ubezwłasnowolnienie jest instytucją prawa cywilnego umożliwiającą zadbanie o sprawy osoby, która m. in. z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie w sposób samodzielny i świadomy kierować swoim postępowaniem lub potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw. Rodzaj ubezwłasnowolnienia, o którym orzeknie Sąd zależy poziomu rozwoju choroby lub zaburzenia, na które cierpi osoba, której sprawa dotyczy.
Zgodnie z art. 13 k.c., w sytuacji, gdy osoba nadużywająca alkoholu nie jest w stanie pokierować samodzielnie swoim postępowaniem, może zostać ubezwłasnowolniona całkowicie. Wdrożenie procedury ma na celu ochronę osoby uzależnionej, a także jej majątku.
Sąd może wydać postanowienie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym w sytuacji, gdy zgodnie z art. 13 § 1 k.c. osoba ta:
- ukończyła 13 lat,
- wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami alkoholizm może być powodem do ubezwłasnowolnienia całkowitego, ponieważ osoba uzależniona niekiedy nie jest zdolna do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem oraz do świadomego podejmowania czynności prawnych. Należy jednak mieć na uwadze, że zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonego w postanowieniu z dnia 23 lutego 1968 r. w sprawie o sygn. akt: II CR 32/60 alkoholizm (podobnie jak narkomania) stanowi przesłankę do ubezwłasnowolnienia całkowitego dopiero w sytuacji, gdy biegły sądowy stwierdzi, że uzależnienie ma charakter zaburzenia psychicznego.
Kto może wystąpić z wnioskiem?
Legitymację procesową, czyli uprawnienie do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie całkowite ma wyłącznie ściśle określony krąg osób. Osoby te są określone w art. 545 k.p.c.:
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
- jej krewni w linii prostej,
- jej rodzeństwo,
- jej przedstawiciel ustawowy.
Co więcej, legitymację do wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie ma również prokurator.
Gdzie złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie osoby uzależnionej?
W dużym uproszczeniu sprawa o ubezwłasnowolnienie składa się z dwóch etapów.
Etap pierwszy, postępowanie przed Sądem Okręgowym. Jest to główny etap, którego zakończenie zgodne z wnioskiem, tj. orzeczenie przez Sąd o ubezwłasnowolnieniu całkowitym, umożliwia rozpoczęcie etapu drugiego. Aby sprawa o ubezwłasnowolnienie rozpoczęła się przed Sądem Okręgowym, konieczne jest wystąpienie z wnioskiem. Wówczas Sąd przeprowadza postępowanie dowodowe, zarządza wysłuchanie osoby, której dotyczy wniosek w obecności biegłych – psychiatry lub neurologa oraz psychologa, którzy po przeprowadzeniu badania dokonują oceny, czy osoba jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem oraz decydować o sobie i wydają stosowną opinię. Dodatkowo Sąd przesłuchuje również wnioskodawcę i ustala, czy została spełniona przesłanka celowościowa, tj. weryfikuje czy ubezwłasnowolnienie – mimo występujących wskazań w postaci uzależnienia od alkoholu – na pewno jest w tej konkretnej sprawie niezbędne. Dodatkowo, jeśli zachodzi taka konieczność Sąd może również przesłuchiwać świadków.
Jeśli opinia biegłych potwierdzi, że osoba, której dotyczy postępowanie jest uzależniona od alkoholu oraz nie jest w stanie samodzielnie zarządzać swoją osobą i majątkiem, a pozostały zakres postępowania dowodowego wykaże, iż ubezwłasnowolnienie jest konieczne i celowe, to wówczas Sąd wydaje postanowienie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym. Uprawomocnienie się postanowienia zamyka pierwszy etap sprawy o ubezwłasnowolnienie.
Sądem właściwym dla spraw o ubezwłasnowolnienie jest Sąd Okręgowy dla miejsca zamieszkania (lub pobytu) osoby, której sprawa dotyczy. Istotne jest, że wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien czynić zadość wymogom pisma procesowego, a także zawierać uzasadnienie działania wnioskodawcy, poparte adekwatnym materiałem dowodowym.
Etap drugi, postępowanie przed Sądem Rejonowym. Gdy już Sąd orzeknie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym zachodzi potrzeba ustanowienia opiekuna prawnego osoby ubezwłasnowolnionej z uwagi na uzależnienie od alkoholu. W tym celu Sąd Okręgowy zawiadamia Sąd Rejonowy o swojej decyzji. Postępowanie przed Sądem Rejonowym wszczynane jest z urzędu, co oznacza, że nie trzeba występować z wnioskiem, aby Sąd procedował nad sprawą. Ten etap sprawy najczęściej ogranicza się do przesłuchania kandydata na opiekuna prawnego, a następnie wydaniu postanowienia.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie zawsze powinien być poparty niezbędnymi dowodami, tj. w sytuacji, gdy powodem złożenia wniosku jest pijaństwo, najczęściej załącza się do wniosku zaświadczenie z poradni terapii uzależnienia od alkoholu lub inne dokumenty potwierdzające fakt uzależnienia. Istotne jest, iż sprawa o ubezwłasnowolnienie ma na tyle doniosłe skutki prawne, że mimo załączonej dokumentacji Sąd i tak zarządza powołanie biegłych, którzy zbadają osobę, której wniosek dotyczy. W badaniu oraz sporządzeniu opinii uczestniczy wówczas lekarz psychiatra lub neurolog oraz dodatkowo psycholog.
Nic też nie stoi na przeszkodzie, aby równolegle toczyły się dwa postępowania: jedno dotyczące ubezwłasnowolnienia, a drugie dotyczące skierowania na przymusowe leczenie.
Czas postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby uzależnionej w Warszawie
Ciężko jednoznacznie wskazać czas trwania postępowania, ponieważ ma na to wpływ wiele czynników takich jak między innymi obłożenie sędziów zawisłymi sprawami, dostępność biegłych sądowych, którzy uczestniczą w wysłuchaniu a następnie sporządzają opinię, stopień skomplikowania sprawy, przyczyna skierowania wniosku, a nawet to, czy osoba, której dotyczy sprawa odbiera korespondencję sądową oraz czy stawi się w Sądzie na wyznaczonym terminie wysłuchania. Uśredniając jednak należy przyjąć, że postępowanie przed warszawskimi Sądami Okręgowymi w sprawach o ubezwłasnowolnienie trwa od sześciu do dwunastu miesięcy.
Należy także liczyć się z tym, że zanim interesy osoby ubezwłasnowolnionej będą prawidłowo i w pełni zabezpieczone konieczne jest jeszcze przeprowadzenie postępowania o ustanowienie opiekuna prawnego przed Sądem Rejonowym. Ten etap postępowania trwa zazwyczaj od dwóch do sześciu miesięcy. Podsumowując, oba etapy sprawy o ubezwłasnowolnienie, mimo niekiedy swojego niezwykle pilnego charakteru mogą trwać łącznie od ośmiu do nawet kilkunastu miesięcy.
Ubezwłasnowolnienie a uchylanie się od spłaty zadłużenia
Skutkiem prawnym ubezwłasnowolnienia całkowitego jest pozbawienie osoby, której dotyczy sprawa, zdolności do czynności prawnych. W praktyce oznacza to, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może samodzielnie podejmować decyzji takich jak między innymi leczenie, zatrudnienie, rozporządzanie majątkiem, zawieranie umów, zaciąganie zobowiązań.
Postanowienie o ubezwłasnowolnieniu pozwala zabezpieczyć osobę i majątek osoby uzależnionej, nie ma jednak mocy wstecznej, a także nie powoduje ustania dotychczasowych zobowiązań. Oznacza to, że taka osoba w dalszym ciągu ma obowiązek spłacać zaciągnięte kredyty czy pożyczki, jednak nie może już samodzielnie zaciągnąć nowych zobowiązań.
Czy ubezwłasnowolnienie jest dożywotnie?
Ubezwłasnowolnienie powinno trwać do momentu, w którym jego przesłanki pozostają aktualne. W sytuacji, gdyby przyczyny ubezwłasnowolnienia ustały całkowicie (np. osoba uzależniona po leczeniu odwykowym wygra walkę z nałogiem i będzie żyła w trzeźwości), Sąd na podstawie art. 559 § 1 k.p.c. uchyli postanowienie o ubezwłasnowolnieniu.
Zgodnie z orzeczeniem SO w Suwałkach z dnia 25 stycznia 2022 r., wydanego w sprawie o sygn. akt: I Ns 83/21:
„Aby […] uchylić orzeczone ubezwłasnowolnienie zebrany materiał dowodowy musi pozwalać na zasadne przyjęcie, że uczestnik postępowania jest w stanie kierować swoim postępowaniem we wszelkich sprawach które dotyczą jej osoby i majątku i to w taki sposób, że nie spowoduje po swojej stronie szkody materialnej czy krzywdy osobistej”.
Dlatego ubezwłasnowolnienie nie ma charteru dożywotniego.
